در شروع اگر کودک نتوانست با پستانك معمولي به اندازه كافي تغذيه كند با پستانكی كه نرم تر از نوع معمولي است اين كار را انجام دهيد. سوراخ نوك پستانك را با برش عرضي بزرگ كنيد تا جريان شير افزايش یابد و تغذيه آسان تر شود. بهترين راه اين است كه دفعات تغذيه را زياد و مقدار تغذيه را كم كنيد. شير و ديگر باقيمانده های غذا را با ترغیب کودک به نوشیدن آب از بطری و یا با یک پارچه مرطوب تميز نمود. مصرف غذاي جامد مي تواند برای كودك مبتلا به شكاف در سنی که برای كودك سالم مشكل ايجاد نمي كند (در حدود شش ماهگي) ایجاد مشكل نماید. اگر كودك قادر به وزن گیری کافی نمی باشد يا در تغذيه مشكل دارد با کارشناس تغذيه تماس بگيريد.
بهترین زمان برای شروع غذای کمکی برای شیرخوار پایان سن ۶ ماهگی است زیرا :
۱- شیرمادر بعد از شش ماهگی به تنهایی قادر به رفع نیازهای غذایی کودک نیست چون در این سن وزن شیرخوار بیش از دو برابر وزن تولد می شود.
۲- دستگاه گوارش شیرخوار در حوالی شش ماهگی برای پذیرش غذای جامد آمادگی لازم را پیدا می کند و شیرخوار قادرست غذای نیمه جامد را در دهان به حلق هدایت کند و بلع را کامل انجام دهد.
۳- ذخیره آهن بدن در این سن به حداقل می رسد.
۴- شیرخوار توانایی نشستن و برداشتن تکه های غذا را پیدا می کند.
اگر غذای کمکی قبل از ۶ ماهگی شروع شود موجب بروز مشکلات زیر خواهد شد:
۱- افزایش احتمال ابتلا به اسهال، زیرا دستگاه گوارش شیرخوار هنوز آمادگی لازم برای پذیرش غذای نیمه جامد را پیدا نکره است.
۲- کاهش تولید و ترشح شیر بدلیل کاهش زمان مکیدن و کم بودن حجم معده شیرخوار که منجر به ابتلای شیرخوار به سوء تغذیه و رشد ناکافی می شود.
۳- بروز حساسیت بخاطر بازبودن فواصل بین پرزهای روده که موجب ایجاد واکنش بدن نسبت به هر ماده غذایی جدید حتی به مقدار کم می شود.
اگر غذای کمکی دیر تر از ۶ ماهگی شروع شود موجب بروز مشکلات زیر خواهد شد:
۱- کندی یا توقف رشد
۲- اشکال در پذیرش غذا توسط کودک
۳- به تعویق افتادن یادگیری عمل جویدن
خصوصیات غذای کمکی مناسب:
۱- با حجم کم داراری انرژی بیشتری باشد تا بتوان به دفعات از آن استفاده کرد.
۲- نرم بوده و هضم آن آسان باشد.
۳- کاملاً پخته باشد و از مواد نیم پخته در آن استفاده نشود.
۴- قابل تهیه به روش ساده، در دسترس، ارزان و متناسب عادات غذایی خانواده باشد.
۵- اصول بهداشتی در تهیه آن رعایت شود و تازه باشد.
اصول زیر راباید درتغذیه تکمیلی رعایت کرد:
۱- قبل از تهیه غذا باید دستها به خوبی با آب و صابون شسته شود و سبزیجات ضدعفونی شده باشد.
۲- قبل از یکسالگی باید تغذیه کمکی بعد از شیرمادر به شیرخوار داده شود ولی در سال دوم زندگی ابتدا غذای کمکی و سپس شیر به وی داده شود.
۳- چون شیرخوار قرار است در خوردن غذا شرکت کند قبل از صرف غذا باید دستهای او هم شسته شود.
۴- همیشه از یک نوع ماده ساده شروع شود و کم کم به مخلوط چند نوع تبدیل گردد.
۵- از یک قاشق مرباخوری شروع شده و به تدریج به میزان آن اضافه شود.
۶- بین اضافه کردن مواد غذایی مختلف۷-۵ روز فاصله باشد تا دستگاه گوارش کودک به ماده غذایی جدید عادت کند و اگر ناسازگاری با یک ماده وجود دارد شناخته شود.
۷- در شروع غذاها باید نسبتاً رقیق باشد و سپس غلظت آنها به تدریج اضافه شود.
۸- بهتر است غذای شیرخوار هر روز بطور تازه تهیه و مصرف گردد و در ظرف در دار در یخچال نگهداری شود.
۹- تنوع در غذای کودک رعایت شود.
۱۰- اضافه کردن یک قاشق مرباخوری روغن مایع ( ترجیحاً روغن زیتون) به سوپ یا پوره شیرخوار به ویژه برای کودکانی که خوب وزن نمی گیرند توصیه می شود.
۱۱- هیچگاه به زور کودک را وادار به تمام کردن غذا نکنید و اجازه بدهید خودش تصمیم بگیرد که چقدر غذا بخورد.
۱۲- همزمان با شروع غذای کمکی، کمی آب جوشیده سرد شده به کودک بدهید تا تشنگی او برطرف شود.
۱۳- قبل از یکسالگی از اضافه کردن نمک و هرگونه چاشنی و ادویه به غذای کودک خودداری کنید.
۱۴- دفعات تغذیه در ۶ ماهگی از ۱ بار شروع و بتدریج به ۳ مرتبه در روز افزایش یابد در ۸ ماهگی به ۴ تا ۵ بار در روز برسد و در ۱۲-۱۱ ماهگی به ۶ بار در روز برسد.
۱۵- از پایان دوازده ماهگی باید کودک غذای سفره خانواده را بخورد و غذای اضافی هم در برنامه او وجود داشته باشد.
۱۶-شروع غذا بهتر است با لعاب برنج و فرنی باشد سپس شیربرنج و حریره بادام و بعد سوپ شروع شود.در تهیه سوپ ابتدا از مواد ساده مثل هویج و جعفری و برنج استفاده می نماییم و کم کم آنرا تغییر می دهیم و از ۸ ماهگی گوشت و حبوبات اضافه می شود. در مورد حبوبات عدس و ماش ترجیح دارد.
۱۷- آب میوه ترجیحاً آب سیب و هویج و انگور می تواند از ماه هفتم، هشتم آغاز شود. ضمناً از انواع میوه جات می توان در منزل کمپوت تهیه کرد و به شیرخوار داد.
به طور کلی تا یکسالگی باید از دادن مواد زیر به شیرخوار خود داری شود:
عسل-شیرپاستوریزه گاو- سفیده تخم مرغ- شکلات- میگو- فلفل، نمک و ادویه جات- ترشی ها- نوشابه های گازدار- تنقلات
از حبوبات: لپه و نخود
از سبزیها : اسفناج و کلم
از میوه ها:کیوی، آلبالو، گیلاس و خربزه
در مورد استفاده از شیرگاو در تهیه غذاها قبل از یک سالگی بهتر است به میزان خیلی کم صورت گیرد.
در مطالب گذشته درمورد تغذیه دوران بارداری، دوران شیردهی و تغذیه ۶ ماه اول زندگی كودك صحبت كردیم. شروع تغذیه كودك با غذاهای جامد یكی از مهمترین دغدغه های مادران شیرده است، تا زمانی كه كودك تنها شیرمادر می خورد، اطمینان كامل وجود دارد كه كلیه نیازهایش تامین می شود، ولی زمانی كه باید مادر غذا دادن به كودك را شروع كند، همیشه نگران است كه چه چیزی به كودك بدهد تاهمچنان خوب رشد كند.
دو سال اول زندگی كه مشخصه آن رشد و تكامل سریع فیزیكی است، زمانی است كه بسیاری از تغییرات، تحت تأثیر دریافت مواد مغذی می باشند. نوزادان سالمی كه با كفایت بالای موادمغذی، تغذیه می شوند، انرژی كافی برای یادگیری و پاسخ دادن به محرك های محیط را دارند و همین امر سبب می شود تا والدین با آنها ارتباطی عاطفی تر داشته باشند.
همانطور كه مشخص گردید، تغذیه انحصاری با شیرمادر در ۶ ماه اول زندگی برای رشد و تكامل كودك از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اما از سن ۶ ماهگی به بعد، شیرخوار علاوه بر شیرمادر به غذاهای سالم، مناسب، كم حجم و پرانرژی نیاز دارد. این غذاها در شروع، غلظتی كمی بیشتر از شیرمادر دارند و به تدریج بر مقدار، غلظت و تنوع آنها افزوده می شود. البته در این مدت هم هنوز غذای اصلی شیرخوار، شیرمادر است. اما فقط و به طور انحصاری شیرمادر غذای وی نمی باشد، بلكه با استفاده از یك روش صحیح می باید مصرف غذاهای كمكی را آغاز نمود.
زمان شروع غذای جامد
بهترین زمان شروع تغذیه تكمیلی نوزاد، زمانی است كه كودك به خوردن غذای سر سفره علاقه نشان می دهد و بهترین زمان از ۴ تا ۶ ماهگی است. كودك دهان را به حالت جویدن تكان می دهد و حركت زبانش تغییر می كند و در سن شش ماهگی دست دراز كرده و تمایل دارد كه غذای والدین را بگیرد.
دلیل شروع غذای كمكی این است كه از سن ۶ تا ۹ ماهگی كودك به منابع آهن احتیاج دارد و از سن ۸ تا ۹ ماهگی شیر مادر دیگر انرژی مورد نیاز كودك را تأمین نمی كند. اگر در فاصله ۹ تا ۱۲ ماهگی غذای جامد را شروع نكنید، در آینده كودك دچار مشكلات زیادی در زمینه قبول غذاهای جامد خواهد شد و اگر كمتر از ۳ ماهگی به كودك غذای جامد بدهیم، خصوصاً اگر سابقه آلرژی در خانواده باشد، احتمال ایجاد آلرژی غذایی در كودك بسیار زیاد می شود.
حتی در بعضی موارد امكان دارد كه غذای كمكی را از سن ۳ ماهگی شروع كنیم، زمانی كه كودك حتی پس از خوردن شیر هم گرسنه بنظر می رسد و یا رشد كودك با خوردن شیرمادر در حد كافی نیست. دراین زمان نباید سعی كنیم كودك را با شیر خشك سیر كنیم زیرا با خوردن شیرخشك كم كم علاقه اش را به خوردن شیرمادر از دست می دهد.
پس كلیه این مطالب بیان می دارد كه بر اساس تمایل و علاقه نوزاد تغذیه تكمیلی را شروع كنیم، نه در زمان و ساعت مشخص.
اصول تغذیه تكمیلی
- حتماً از موادی استفاده شود كه بعدها در سفره خانواده وجود دارد.
- بعد از تغذیه شیرخوار با شیرمادر، غذای كمكی به او داده شود و هرگز قبل و یا در فواصل تغذیه با شیرمادر از غذای كمكی استفاده نشود.
- از یك نوع ماده غذایی ساده شروع شود و كم كم به مخلوطی از چند نوع افزایش یابد.
- از یك قاشق مرباخوری شروع و به تدریج بر مقدار آن اضافه شود( به استثنای زرده تخم مرغ كه به اندازه یك نخود شروع می شود).
- موادغذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار، باید به تدریج به غذای شیرخوار اضافه شود.
- بین اضافه كردن موادغذایی مختلف ۵ تا ۷ روز فاصله باشد تا شیرخوار اول به یك غذا عادت كند، بعد غذای جدیدی به او داده شود. این كار باعث می شود كه اگر ناسازگاری به یك ماده غذایی وجود داشته باشد شناخته شود و دستگاه گوارش شیرخوار نیز فرصت می یابد كه به موادغذایی عادت كند.
- در شروع، غذاها باید نسبتاً رقیق و غلظت آنها كمی بیشتر از شیرمادر باشد و به تدریج بر غلظت آنها افزوده گردد. این كار به یادگرفتن عمل جویدن كمك می كند.
- تنوع در غذاهای كمكی رعایت شود.
- غذاهای سرخ شده به كودك ندهد.
- اگر كودك تمایل داشت بجای سبزیجات میوه های شیرین را شروع كنید. البته بهتر است ترتیب دردادن مواد غذایی رعایت شود، ولیكن به علایق كودك اهمیت دهید.
- هیچ گاه كودك را با غذا تنها نگذارید، چون امكان دارد موجب خفگی او شود.
- به غذای شیرخوار شكر زیاد یا نمك اضافه نكنید، زیرا حساسیت نوزاد به طعم ها با بزرگسالان متفاوت است.
چگونه غذا دادن به كودك را شروع كنیم؟
بهتراست غذای كودك را با لعاب برنج شروع كنید. مزیت برنج این است كه خیلی كم حساسیت زاست و تقریباً نشاسته خالص است، از این رو معده كودك براحتی آنرا هضم می كند. برای اولین بار، نیم تا یك ساعت پس از شیرخوردن، لعاب برنجی تهیه كنید كه كمی غلیظ تر از شیر مادر باشد و با قاشق مناسب اندازه دهان كودك یك قاشق لعاب برنج به او بدهید. در روزهای بعد به مرور حجم و غلظت این غذا را اضافه كنید و براساس تمایل كودك به او غذا بدهید.
پس از دو هفته غذای دوم یعنی فرنی را شروع كنید. برای تهیه فرنی از شیر پاستوریزه و نشاسته استفاده كنید و غذای دوم فرنی است. از آخر ماه هفتم سوپ را شروع كنید.
باید توجه داشته باشید كه غذای كمكی نوزاد باید، با حجم كم دارای بیشترین انرژی باشد یعنی غذای كودك نباید رقیق باشد، چون حجم معده كودك كم است و باید در كمترین حجم، بیشترین انرژی را داشته باشد. غذای او باید نرم باشد، ولی سعی كنید در مرحله شروع سوپ، فقط سبزیجات كاملاً پخته را با چنگال نرم كنید، چون اگر همیشه غذا له شده باشد كودك در یادگیری جویدن مشكل پیدا می كند. از مواد غذایی استفاده كنید كه بطور معمول در غذای خانواده وجود دارد.
باید غذای كودك را یك بار در روز تهیه كنید و پس از رسیدن به حرارت مناسب و له كردن قطعه های درشت، به كودك بدهید. بقیه غذا را در یخچال نگهداری كنید و در زمان مناسب گرم كرده، به او بدهید.
نحوه شروع و ادامه غذای كمكی:
غذای كمكی با فرنی آرد برنج شروع می شود( حساسیت شیرخوار به برنج كمتر است تا گندم). سپس در هفته دوم می توان حریره بادام را به رژیم غذایی كودك افزود. در دو هفته آخر ماه هفتم می توان سوپ را به رژیم غذایی نوزاد افزود كه این سوپ حاوی گوشت بدون چربی( كه بترتیب اولویت و ارجحیت شامل گوشت گوسفند، مرغ و گوساله می باشد)، برنج و هویج است. سپس هر ۳ روز یك بار، یك نوع سبزی به سوپ اضافه گردد؛ مانند جعفری، گشنیز، لوبیا سبز، كدوسبز، كرفس و... . ولی باید توجه داشت كه سبزی در آخرین لحظات پخت سوپ، اضافه شود و اسفناج هم تا یك سالگی به سوپ اضافه نگردد. نباید به سوپ نمك، شكر یا چاشنی افزود. در ماه هشتم زرده تخم مرغ به رژیم غذایی شیرخوار اضافه می شود. ( تا زیر یك سال از مصرف سفیده تخم مرغ توسط كودكان اجتناب شود) . در این زمان كم كم می توان از سبزی های نشاسته ای مثل سیب زمینی، كدو حلوایی و نخود فرنگی نیز در سوپ استفاده كرد( به فاصله هر ۳ روز). در دو هفته دوم ماه هشتم، ماست نیز داده می شود. بعلاوه از پوره های سیب زمینی و هویج نیز می توان استفاده كرد. در ماه نهم در هفته اول می توان از حبوبات نیز در سوپ شیرخوار استفاده كرد . مصرف حبوبات از عدس و ماش كه هضم آسان تری دارند، شروع می شود. در مورد لوبیا چیتی و لوبیا قرمز بهتر است از قبل آنها را خیس كرده، پوستشان را جدا نموده و بعد از پختن به سوپ اضافه نمود. اضافه كردن كره یا روغن مایع به سوپ برای شیرخوارانی كه خوب وزن نمی گیرند، توصیه می شود. در دو هفته آخر ماه نهم، آب میوه را نیز می توان شروع كرد( كیوی، توت ها، خربزه، آلبالو و گیلاس به علت ایجاد حساسیت درشیرخوار، تا یك سالگی توصیه نمی شود). در دو هفته اول ماه دهم می توان از خود میوه استفاده نمود( پوست و هسته جدا شده و با پشت قاشق نرم گردد) و در دو هفته دوم ماه دهم، می توان از سبزی های سبز نیز در سوپ استفاده نمود ( هر بار یك نوع سبزی افزوده شود) . توجه نمایید كه میوه ها و سبزی ها جزء غذاهایی هستند كه در اواخر سال اول توصیه می شوند( بعد از دیگر گروه های غذایی)، چرا كه كالری آنها نسبت به دیگر گروه های غذایی كمتر است. در دو ماه دیگر نیز با توجه به اشتهای كودك از انواع سوپ، كته و پوره می توان استفاده نمود.
به خاطر داشته باشید كه در این ۶ ماه دوم سال اول، تغذیه با شیرمادر به طور مكرر و برحسب تقاضا و تمایل شیرخوار در تمام شبانه روز وقبل از هر وعده غذای كمكی باید مورد توجه قرار گیرد.
به طور كلی در كودكان زیر یك ساله از دادن غذاهای زیر اجتناب گردد:
شیرگاو- سفیده تخم مرغ- انواع توت ها- كیوی- گیلاس- آلبالو- بادام زمینی- پنیر- شكلات- میگو- فلفل- ادویه- ترشی- نمك- نوشابه های رنگی گازدار- لپه و نخود- عسل- اسفناج- كلم- قهوه و چای- آجیل- سوسیس- ذرت- دانه انگور- دانه كشمش.
تهیه و تنظیم : مریم معروفی ،زهره قضاوی، دکتر مرضیه حسن پور